Οι εθιστικές συμπεριφορές/ουσίες επηρεάζουν τα χημικά και ηλεκτρικά συστήματα επικοινωνίας του εγκεφάλου σε μορφή ροής του αίματος, νευροδιαβιβαστές και αλλαγές στις τοποθεσίες των υποδοχέων.

Οι εθιστικές ουσίες, όπως το αλκοόλ, τα οπιοειδή, η νικοτίνη και άλλα ναρκωτικά, ενεργοποιούν (ανάβουν) τα ίδια κυκλώματα του εγκεφάλου και κάνουν συμπεριφορές να συνδέονται με επιδεξιότητες επιβίωσης, όπως τροφή, σεξ και της ικανότητας να κάνεις δεσμούς με άλλους.

Η χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών δημιουργεί ένα τεράστιο κύμα μέσα σε ένα νευροδιαβιβαστή, που ονομάζεται Ντοπαμίνη. Η ντοπαμίνη έχει χαρακτηριστεί ως το πιο «ποθητό σύστημα» επειδή συνεισφέρει σε συναισθήματα ευχαρίστησης. Ο εγκέφαλος θυμάται αυτή την ηδονή και τη θέλει ξανά και ξανά.

Εξάλλου, ερευνητικές μελέτες έχουν επιδείξει ότι, αν απλά πεις σε ένα άτομο πως το ποτό του/της περιέχει αλκοόλ, έχει σαν αποτέλεσμα ένα θετικό συναίσθημα μιας «ανάβασης», έστω κι αν στην πραγματικότητα, το ποτό δεν περιείχε ΚΑΘΟΛΟΥ αλκοόλ. Απλά, η ΠΡΟΣΔΟΚΙΑ θετικού συναισθήματος, είναι αρκετή για να προκαλέσει ένα «βόμβο» και επακόλουθες συμπεριφορές κατάχρησης ουσιών.

Η προσδοκία ενός ατόμου, μπορεί να παίξει ένα κρίσιμο και παραφουσκωμένο ρόλο  στο να καθοριστεί πώς αυτός/αυτή αντιδρά, ιδίως στην παρουσία ισχυρών εναυσμάτων, στις υποδείξεις και τις κοινωνικές ρυθμίσεις για το πώς οι άλλοι αντιδρούν.

Δεν είναι μόνο τα άτομα που μαθαίνουν πως να ενεργούν στο ψυχολογικό επίπεδο με την προσμονή της ηδονής και να καταπίνουν διάφορες ουσίες, αλλά έτσι ενεργεί και ο εγκέφαλος. Είναι η προσμονή μιας τέτοιας ηδονής που βάζει σε κίνηση την ψυχολογική διέγερση και τη λιγούρα να χρησιμοποιήσουν ουσίες που συνεισφέρουν στον εθισμό.

Η επαναλαμβανόμενη χρήση εθιστικών ουσιών προκαλούν την ελευθέρωση ντοπαμίνης σε διάφορα μέρη του εγκεφάλου που επιδρούν στις νευρο-διαδρομές ανταμοιβής που συνδέουν το άνω μέρος του εγκεφάλου (μετωπικούς λοβούς εκτελεστικού ελέγχου (frontal executive controlling lobes)) με το κατώτερο συναισθηματικό μέρος του εγκεφάλου (τεχνικά ονομαζόμενο ventral tegmental and nucleus accumbens areas). Η χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών ξεγελά αυτές τις περιοχές με ντοπαμίνη που μπορεί να προκαλέσει μια μείωση, ακόμα και κλείσιμο, του συστήματος νευρο-ανταμοιβής. Η επαναλαμβανόμενη χρήση ουσιών, αυτοματοποιεί τον εγκέφαλο να ψάχνει ενισχυτές, στο κόστος άλλων νευρο-διαδρομών.

Η χρήση ουσιών μετατρέπεται σε μια παράκαμψη προς το σύστημα ανταμοιβής. Αλλά στο διάβα του χρόνου, ο εθισμένος χρειάζεται όλο και πιο μεγάλες δόσεις, όλο και περισσότερη λήψη ουσιών, για να πετύχει το ίδιο επίπεδο αντίδρασης («βόμβου» ή «ευφορίας»). Αυτή η αύξηση στο επίπεδο ανοχής, οδηγεί σε συμπεριφορές αναζήτησης για περισσότερα ναρκωτικά, και σε αυξημένα επίπεδα λιγούρας.

Σαν αποτέλεσμα, δημιουργείται μια «παγίδα εθισμού» και ο εγκέφαλος όλο και περισσότερο εθίζεται. Το «ποθητό σύστημα» ντοπαμίνης, κάνει κάποιον πιο ευαίσθητο σε υποδείξεις και υπενθυμίσεις να το χρησιμοποιήσει. Η χρήση ουσιών κάνει τα άτομα πιο ευαίσθητα σε υποδείξεις, ακόμα κι αν δεν είναι απόλυτα ενήμεροι για αυτή την διαδικασία.

Ένα από τα πράγματα που κάνουν αυτόν τον «κύκλο εθισμού» χειρότερο, είναι το βίωμα χρόνιου στρες και η κούραση, που έχουν σαν αποτέλεσμα, αυξημένη λιγούρα.

Το χρόνιο στρες αλλοιώνει τους νευροδιαβιβαστές του εγκεφάλου που επηρεάζουν την χωρητικότητα και την ανοχή στο αλκοόλ και τα ναρκωτικά. Όπως έχει σημειωθεί, το χρόνιο στρες έχει μια επίδραση «φθοράς» πάνω στο σώμα. Έτσι, ένα «σπιράλ απώλειας» δημιουργείται.

Η χρήση του αλκοόλ, ειδικά στη μορφή υπερβολικής κατανάλωσης, συνεισφέρει σε αυθόρμητες αποθαρρυντικές συμπεριφορές. Η υπερβολική κατανάλωση, κάνει πιο εύκολο για τον κατώτερο συναισθηματικό εγκέφαλο ενός εθισμένου, να κουρσέψει την λειτουργία του άνω σκεπτόμενου εγκεφάλου. Κάτω από αυτές τις επιρροές, τα άτομα είναι πιο πιθανά να εμπλακούν σε συμπεριφορές «υψηλού κινδύνου», όπως να πίνουν και να οδηγούν, να κλέβουν από καταστήματα, επιθετικές συμπεριφορές, σεξουαλική έκφραση, και τα όμοια τους.

Υπερβολική κατανάλωση, θεωρείται η κατανάλωση πέντε ή περισσοτέρων κανονικών ποτών σε μια περίπτωση, για τους άντρες. Για τις γυναίκες, είναι τέσσερα ή περισσότερα σε μια περίπτωση, τουλάχιστον μια φορά κατά τις τελευταίες 30 μέρες. Η διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών, οφείλεται στο γεγονός ότι ο μεταβολισμός των γυναικών για το αλκοόλ, διαφέρει από τους άνδρες.

Άτομα που εμπλέκονται σε υπερβολική κατανάλωση ποτού, είναι πέντε φορές πιο πιθανά να έχουν διαπροσωπικά προβλήματα στις σχέσεις τους με την σύντροφο/σύζυγο τους. Η λήψη αλκοόλ και η κατάχρηση ουσιών, συχνά προηγείται και συμβαίνει παράλληλα με κάποια μορφή οικιακής βίας.

Η χρήση ναρκωτικών, ειδικά μέχρι κορεσμού, επανασυνδέει  τις νευρο-διαδρομές του εγκεφάλου, ώστε να σκέφτεται ότι χρειάζεται περισσότερα ναρκωτικά. Οι λιγούρες αντικαθιστούν τις φυσιολογικές ορμές επιβίωσης για ύπνο, σεξ και τροφή. Για να αναρρώσει εντελώς, ο εγκέφαλος ενός ενήλικα χρειάζεται να ξαναμάθει τη χρήση συνηθειών πριν τα ναρκωτικά και να αναπτύξει νέες νευρο-διαδρομές εγκεφάλου. Με την σταθερή χρήση ναρκωτικών, ο εγκέφαλος εγκαθιδρύει ένα καινούργιο «νορμάλ».

Όταν τα ναρκωτικά δεν είναι παρόντα, το επακόλουθο στρες προκαλεί λιγούρες, που ενεργούν σαν δυνατό κίνητρο και αλλοιώνουν το σύστημα ενθάρρυνσης. 

Ένας άλλος παράγοντας που συνεισφέρει στην «παγίδα εθισμού», είναι η δυνατή επιθυμία των εθισμένων να αποφεύγουν τα συμπτώματα στέρησης, τις δυσάρεστες επιδράσεις και τα επακόλουθα σωματικά συμπτώματα. Για παράδειγμα, η παρατεταμένη στέρηση του αλκοόλ, σημειώνεται με νευρικότητα, ταραχή, κατάθλιψη, απώλεια ενδιαφέροντος και δυσκολίες ύπνου. Αυτά τα συμπτώματα μπορεί να εξακολουθούν για περίπου 3 μήνες κατά τα πρώτα στάδια της στέρησης.

Η  στέρηση είναι αποτέλεσμα νευρο-προσαρμογής μεταξύ της ανάπτυξης στον εγκέφαλο ανοχής σε εκτεταμένη χρήση ουσιών και του αποτελέσματος ανάκαμψης, λόγω της στέρησης του ναρκωτικού, εγκαθιδρύοντας ένα καινούργιο «σημείο αναφοράς». Αυτές οι δυο διαδικασίες ανοχής και στέρησης, συμβαίνουν ταυτόχρονα, με ένα δυναμικό τρόπο. Όπως έχουν αναφέρει κάποιοι εθισμένοι:

« Δεν χρησιμοποιώ πλέον ναρκωτικά για να νιώθω καλά. Αντ’ αυτού, η χρήση μου του αλκοόλ και των ναρκωτικών, εξυπηρετεί για να εμποδίζει να νιώθω άρρωστος. Δεν νιώθω «φυσιολογικός», εκτός αν χρησιμοποιώ τα ναρκωτικά/αλκοόλ μου».

Η ανάρρωση του εγκεφάλου συμβαίνει κατά την διάρκεια περιόδων νηφαλιότητας, αλλά παίρνει χρόνο. Η δυσλειτουργία του εγκεφάλου μπορεί να υφίσταται κατά τους πρώτους 6-18 μήνες νηφαλιότητας. Η πιο δραματική ανάρρωση του εγκεφάλου από τον αλκοολισμό, είναι κατά τα πρώτα τρία χρόνια νηφαλιότητας. Ο εγκέφαλος παραμένει ευάλωτος, ειδικά κατά το πρώτο στάδιο της ανάρρωσης.

ΤΡΟΠΟΙ ΓΙΑ ΝΑ ΔΙΑΣΠΑΣΕΤΕ ΤΗΝ «ΠΑΓΙΔΑ ΕΘΙΣΜΟΥ»

Για να διασπάσει τον «φαύλο κύκλο» και να αναπλάσει τον εγκέφαλο κάποιου, το εθισμένο και στρεσαρισμένο άτομο πρέπει να ΜΑΘΕΙ ΠΩΣ:

1. Να αποφεύγεις και να ελέγχεις στις υποδείξεις (υπενθυμίσεις) που προκαλούν λιγούρες
2. Να αφαιρείς τις «παρωπίδες» και να σκέφτεσαι διεξοδικά τις συνέπειες, την προοπτική χρήσης και την αναζήτηση για εναλλακτικές λύσεις
3. «Αντιμίλησε» στο συναισθηματικό μέρος του μυαλού σου και μην το αφήσεις να «κουρσέψει» το σκεπτόμενο μέρος του εγκεφάλου σου.
4. Γίνε ενήμερος, ανέχου, και αντιμετώπισε τα συμπτώματα στέρησης
5. Να είσαι υπομονετικός, αποφασισμένος και να βλέπεις οποιεσδήποτε καθυστερήσεις, σαν μια «ευκαιρία μάθησης»
6. Ανάπτυξε και εφάρμοσε ένα Κείμενο Νηφαλιότητας

Θεραπεία Κατάχρησης Ουσιών

Άτομα με προβλήματα εξάρτησης στο αλκοόλ και τα ναρκωτικά, μπορούν να αναρρώσουν και το κάνουν.

Η θεραπεία μπορεί να σε βοηθήσει να παραμείνεις καθαρός. Η ψυχοθεραπεία μπορεί επίσης να θεραπεύσει τις άλλες καταστάσεις ψυχικής υγείας που συχνά παίζουν ρόλο στην κατάχρηση ουσιών.

Η θεραπεία σου διδάσκει πώς να αναγνωρίζεις διαθέσεις, σκέψεις και καταστάσεις που πυροδοτούν λιγούρες για ναρκωτικά. Ένας θεραπευτής, σου διδάσκει πώς να αποφεύγεις αυτά τα εναύσματα. Θα μάθεις να αντικαθιστάς αρνητικές σκέψεις με άλλες υγιείς και συναισθήματα με άλλα υγιή, που θα σε βοηθήσουν να παραμείνεις καθαρός.

Οι δεξιότητες που θα μάθεις μπορεί να διαρκέσουν μια ζωή, έτσι, αυτή είναι μια ισχυρή μέθοδος θεραπείας.

Έλενα Αριστοδήμου

Κλινική Ψυχολόγος